భగవద్గీతాగానంలో ఘంటసాల శాస్త్రీయ సంగీత భావ రాగ
రసావిష్కరణ
- ఎం.ఆర్.చంద్రమౌళి
కలువలు
పూచినట్లు, చిరుగాలులు చల్లగ వీచినట్లు, తీ
వలు తల లూచినట్లు , పసిపాపలు చేతులు
చాచినట్లు , క్రొ
వ్వలపులు లేచినట్లు, చెలువల్ కడకన్నుల
చూచినట్లు నీ
జిలిబిలి పాటలో పరవశించినవీ రసికప్రపంచముల్ (అమృతవర్ణిణి)
– ఇది ఘంటసాల గురించి తమ పద్యంలోని నాల్గవ పంక్తిని మార్చి కరుణశ్రీ కావ్యనామాంకితులైన
జంధ్యాల పాపయ్యశాస్త్రిగారు అన్న మాట. కలువలు పూచి కలిగించే కోమల భావం, పిల్లగాలులు వీచి అందిచ్చే హాయి ఘంటసాల
గళంలో ఉంది. శిలనే కరిగించు ’శివశంకరి’ ని ఇప్పటికీ జగత్తు మెచ్చుకొని, అనుకరించి అరాధిస్తున్నదంటె ప్రకృతియే
పరవశమై ఆహా! ఇదికదా, నాదమంటే అని ’తీవలు తలలూపుతాయి’. ఈ గంధర్వకంఠుడు తన జీవన సంధ్యలో
ఆంధ్రులకు అవిస్మరణీయమైన కానుకగా భగవద్గీతను ఇచ్చి తన గాత్రవిశ్వరూపాన్ని మనకు మిగిల్చిపోయిన
స్వరచిరంజీవి.
ఘంటాసాలలో ఒక్క మహాగాయకుడు, ఒక శాస్త్రీయ సంగీత వేత్త, ఒక కవి, ఒక దేశభక్తుడు, ఒక్క హరికథా విద్వాంసుడు ఉండడమే గాక, తన గాత్రంలో నవరస భావాలను అపరోక్షంగా
చూపగల నాట్యకోవిదుడూ ఉన్నాడు. ఈ ప్రతిభా విశేషాలన్నీ కృష్ణార్జున సంవాదరూపంలో నాటకీయ
భావనిర్మాణంతో, రాగ రత్నాలతో పండించబడినదే భగవద్గీతాగానం.
భగవద్గీతనూ ఎందరెందరో ఎన్నెన్నో విధాలుగా
పాడినా, ఇప్పటికీ చెవులకు ఘంటసాల గీతాలాపమే అందరి వీనులవిందుగా ప్రతిధ్వనిస్తున్నది. దానికి కారణం, నాదోపాసనతో జీవించి నాదోపాసనతో జీవితాన్ని
ముగించి, తన నాదోపాసన పూర్ణఫలాన్ని గీతామృతంలో
పండించుకొనడం. భగవద్గీతలో ప్రముఖమైన అష్టోత్తరశత శ్లోకాలను ఎంపికచేసుకొని, తన ప్రత్యేకమైన పద్యాలాపన పద్ధతిలో
సుమారు 50 రాగాలలో ఆ శ్లోకాలను స్వరబద్ధంచేసి ఆలపించారు.
చిన్నతనంలో తండ్రిగారితో నారాయణ తీర్థ తరంగాలను భజన సంప్రదాయంలో పాడుకొనుటయే ఘంటసాల
సంగీతానికి పునాది. మృదంగ వాదనాన్ని
తండ్రివద్ద నేర్చుకొని ముద్దుగా నర్తించే చిన్నఘంటసాలను ’బాల భరతు’డనేవారట. విజయనగరం సంగీత కళాశాలలో మరియు పట్రాయనివారివద్ద ప్రాప్తించిన శిక్షణఫలము, స్వశక్తితో సాధించిన నాదోపాసన రహస్య
గ్రహణం, జీర్ణించుకొన్న శాస్త్రీయ సంగీత
పరిమళం, ఇవన్నీ ఆయన ప్రవైటు పాటలలో, పద్యాలలో – చలనచిత్ర లలిత సంగీతంలో
గుబాళిస్తూనే ఉండేది. అల్లరి పాటలైనా అష్టపదులైనా, జానపద గీతియైనా, జావళియైనా, హరికథలైనా, కీర్తనలైనా, యుగళగీతాలైనా, లఘుసంగీతమైనా ఆయన కంఠంలో
జీవంపోసుకొని స్వరాల వరాలనిచ్చి మనసును దోచుకొంటాయి. మనమే ఆ పాటలను పాడుకొనేలా చేస్తాయి. ఈ వైవిధ్యాలకు మూలకారణం ఆయన శాస్త్రీయ
సంగీత జ్ఞానాన్ని శోధించి మనోరంజకంగా మలచుకొన్నరీతి. అంతేనా? దానికి తోడుగా దైవదత్తమైన మూడుస్థాయిలలో
ముద్దుగా పలికే అనితరసాధ్యమైన కంచుకంఠం? ఆ రసాద్ర స్వరాలకు వన్నెతెచ్చే పరిశుద్ధమైన ఉచ్ఛారణ! సాహిత్యంలోని పదాలకు సందర్భోచితంగా భావగంగాజలంతో
అక్కడే అభిషేకం చేసి, కలిగించే అద్భుతమైన
ఆప్యాయత. అంతేనా? ఘంటసాల గానరసావిష్కరణ
మాటలకందనిది. ఆయన పలికింది గీతమైనా శ్లోకమైనా
ఆ గానంతో సమ్మిళితంగా ఒక్క నటన, అభినయము కూడా అగోచరంగా
అనుభవానికి వస్తుంది. తెరమీద కథానాయకులు ఘంటసాల గానానికి పెదవులు కలిపి రసానుభూతిని
కలిగించే నటనలో సగంపాలు నటన ఘంటసాల గానంలోనే ఉంటుంది అన్న మాట తథ్యమే.
కర్ణాటశాస్త్రీయ సంగీతంలోని రాగాలన్ని ఘంటసాలకు వెన్నెతో పెట్టిన విద్య. హిందూస్థాని సంగీతపు మధురమైన ఎన్నో
రాగాలను తన సాధన మరియు ప్రతిభతో స్వంతంచేసుకోవడం జరిగింది. ప్రారంభదశలో ఆకాశవాణిలో
తను గానంచేసింది కర్ణాటక శాస్త్రీయ సంగీతాన్నే. కర్ణాటక శుద్ధరాగాలైన హిందోళ, ఆరభి, ఆభోగి, అమృతవర్షిణి, హంసధ్వని, మోహన, ఉదయరవిచంద్రిక లాంటి ఔడవరాగాలను, బిలహరిలాంటి ఔడవ-సంపూర్ణ రాగాలను, శంకరాభరణం, కల్యాణి, చారుకేశి, సింహేంద్రమధ్యమం, షణ్ముఖప్రియ, తోడి మొదలైన మనోధర్మానికి తగిన మేళకర్తరాగాలను, రసప్రధానములైన అఠాణా, కేదారగౌళాది రాగాలను, భగవద్గీలో సందర్భానుసారంగా ప్రయోగించారు. 20-30 సెకెండ్లలోనే ఆ రాగాన్ని ఆలపించి అందులోని
జీవస్వరాలను పట్టి శ్లోకంలోని భావాన్ని, రసాన్వితంగా ఆవిష్కరించడం ఆయనకే చెల్లు. ఇంతేగాక,
గుర్జరి తోడి, జోన్పురి, మాల్కౌంస్, మధువంతి, దుర్గా, దేశ్, చంద్రకౌంస్, రాగేశ్వరి లాంటి అపురూపమైన హిందూస్థాని
రాగాలనూ తన బాణీకి మార్చుకొని శ్లోకాలను గానంచేయండం
ఒక ఎత్తైతే, అందులో వీర, కరుణ, అద్భుత, శాంత రసాలనూ, వైరాగ్య, ఉపదేశ, నిర్వేదాది భావాలను పండించింది మరొక
ఎత్తు. గీతాగానాన్ని వింటునట్టే మన కళ్ళముందర
కృష్ణార్జున సంవాదమూ, ఉభయసైన్యాల కోలాహలమూ, విశ్వరూపముయొక్క అద్భుతానుభవము తారసిల్లుతాయి. తన గాత్రంలో ’నాభి హృత్ కంఠ రసన నాసాదులలో శోభిల్లు సప్తస్వర’
అన్న త్యాగరాయ వచనంలా ఘంటసాల తన నాదసర్వస్వాన్ని గీతాగానంలో పరిపాకంచేశారు.
• తనకు అతి ప్రియమైన రాగాలలో పంతువరాళి
(కామవర్థిని) ఒకటి. గాంధార దైవత పంచమాలు ఈ రాగానికి జీవస్వరాలు. సనిదపా మగమపా
- దినకరా శుభకరా గమగా దేవ రిగగమ గరిసా దీనాధార
రిగగ మాపాద తిమిర సంహార (దినకరా శుభకరా). పుష్పవిలాపంలోని
" గాలిని గౌరవింతుము సుగంధము పూసి", శ్యామలాదండకంలో " కామలీలా ధనుస్సన్నిభ
భ్రూలతా పుష్పసందోహ సందేహకృల్లోచనే వాక్సుధాసేచనే చారు గోరోచనాపంక కేళీ లలామాభిరామే
సురామే రమే", పల్నాటియుద్ధంలో
నిర్వేదభావాన్ని పండించి పాడిన "పుట్టింపగలవు నిప్పుకల కుప్పల మంట, దరిలేని జలధి మధ్యంబునందు, కల్పించగలవు మేఘములేని పిడుగులు, అవధి లేనట్టి బ్రహ్మాండమందు, సృష్టించ గలవు దాక్షిణ్య పుణ్యగుణంబు
కోడె బెబ్బులి మునికోరలందు…" . కామవర్ధిని అంటే కోరికలను
పెంచేది అని శబ్దార్థం. ఆ మాట అక్షరాల సత్యమయ్యేది ఆ రాగాన్ని ఘంటసాల పాడితే మళ్ళి
మళ్ళీ వినాలనే కోరిక వర్ధిస్తుంది. భగవద్గీతాగానం
ఈ రాగంతోనే మొదలవుతుంది. పాపాప మమపా మపా మపమగా గగమాగ రీరీససా (పార్థాయ ప్రతిబోధితాం భగవతాం నారాయణేన
స్వయం) నీగాగ గగగా రిగామమమా (వ్యాసేన గ్రథితాం పురాణమునినాం) మాపా మపాదాపపా( మధ్యే మహాభారతమ్) మపదనీ నీనిని
మా పమప నీ సాసాస సారీససా (అద్వైతామృత వర్షిణీం, భగవతీం అష్టాదశాధ్యాయినీం) నిసరిగా….(రిగరిగామగరిస).. దనిసగా…మగరిమ ..గరిసా (అంబా..) సా గరిసాససాస (త్వా మనుసంధదామి) ససస పసనిపా (భగవద్గీతే) మప మాపగ (భవద్వేషిణీమ్) గగగ సానిదపమగా
సగా గారిసా ( భగవద్గీతే భవద్వేషిణీమ్). గానంచేసిన అన్ని శ్లోకాలకూ ఘంటసాల స్వరాలను రాసుకొనేవారు.
అంటే పాటలకు బాణి కట్టినట్టే, శ్లోకాలనూ స్వరపరిచియుంటారు. స్వరాలను రాసుకొన్న ఆ పుస్తకం ప్రజలకు
అందితే సంగీత విద్యార్థులకు అదొక మహోపకారమే ఔతుంది.
మాస్టారు,ఒకే రాగంలో రెండు మూడు శ్లోకాలను
గానంచేసినపుడు, ఆ రాగంయొక్క జీవస్వరాలను అందుకొని
ప్రతిశ్లోకాన్నీ విభిన్న స్వరాలతో ప్రారంభిస్తారు. సింహేంద్రమధ్యమ రాగంలో ’ సమం సర్వేషు
భూతేషు తిష్ఠంతం పరమేశ్వరం’ ’సనీ సరీరి గరిరీస సాసానిపా
దనీదపా’ అని పై షడ్జంతో ప్రారంభించి అందరిలో భగవంతుడు సమంగా నివసించియున్నాడు
అనే ఘోషవాక్యంలా ఆ శ్లోకం మనకు వినిపిస్తే, ’యథా ప్రకాశయత్యేకః కృత్స్నం లోక
ఇమం రవిః’ – గరీ సరీగ రీగరిరి రీసానీస రిసా సససా.. ’ఒక అద్భుతమైన సంగతిని ఇప్పుడు చెప్పుతున్నాను’ వినండి అనే భావం
ప్రారంభంలోని పై స్థాయి గాంధారంలో పలికి, మన మనస్సును తాకి, రెందు మూడు స్వరాల విన్యాసక్రీడలో సిద్ధాంతాన్ని నొక్కి చెప్పే
విధానం వినేవాళ్ళకు అనుభవానికి వస్తుంది.
గీతాగానంలో ఘంటసాల ప్రయోగించిన సరికొత్త రాగాలాలో హేమంత్ రాగం బహురంజకమైనది. ఆ రాగంలో
ఆలపించిన గీతాశ్లోకాలే “ అహమాత్మా గుడాకేశ
(సససాసా దనీసాస) సర్వభూతాశయస్థితః (సానిదాదా నిదా మమమా)। అహమాదిశ్చ మధ్యం చ భూతానామంత ఏవ
చ|| వేదానాం సామవేదోస్మి (మామామా గాగమామామా) దేవానామస్మి వాసవః. ఇన్ద్రియాణాం మనశ్చాస్మి
భూతానామస్మి చేతనా৷. ఇక్కడి ఆలాపనలో పూర్ణమైన రాగభావాన్ని
నింపియున్నారు. తెలుగు సినిమాలలో గాని కర్ణాటక సంగీతంలో ఒక కాల పరిధిలో అంటే 1960-75 ప్రాంతంలో ఘంటసాల తప్ప దాక్షిణాదిలోని
అన్య సంగీతదర్శకులలో ఈ రాగం వినబడదు. ’అమ్మ” సాక్షచిత్రంలో “యేమి వర్ణింతువోయి కవిరాజ” అనే పద్యం ఈరాగంలోనిదే. “హేమంత్” ఘంటసాలకు ప్రియమైన అపరూప రాగం. ఇది మాండ్ రాగంలా వినిపించినా ఒక చిన్నతేడా
ఉంది. మాండ్ ఆరోహణంలో ఉన్న పంచమం హేమంత్
లో లేదు. ’సగమదనిస’ ’సనిదపమగరిస’ అనే శంకరాభరణ జన్య రాగస్వరాలు గల రాగమిది.
గాంధార మధ్యమాలు రాగానికి జీవస్వరాలు. రహస్యం చిత్రంలోని ’సాధించ నౌన జగాన’, ’శకుంతల’ చిత్రం లోని సరసన నీవుంటే
జాబిలి నాకేల, పుణ్యవతి చిత్రంలో “మనసు పాడింది సన్నాయి పాట, వేంకటేశ్వర వైభవం లోని “ శ్రీ శేషశైల సునికేతన దివ్యమూర్తే" శ్లోకం, ఇవన్నిటినీ మాస్టారు హేమంత్ రాగంలో
స్వరబద్ధం చేశారు. ఇందులోని హేమంత్ రాగాన్ని గురించిన ప్రత్యేకమైన వ్యాసంలో మరింత వివరాలను
చూడవచ్చు. ఘంటసాల పద్యాలాపన సర్వదా శాస్త్రీయ
పద్ధతిలోనే నడుస్తుంది. శాస్త్రీయ పద్ధతి అంటే ఆరోహణ అవరోహణ నిబద్ధమైన ఆలాపన. ఒక చిత్రంలోని పాటలు ఇతర సంగీత దర్శకులచే
స్వరబద్ధం చేయబడిననూ ’పద్యాలను మాత్రం’ ఘంటసాలగారే స్వరబరుచుకొన్నారేమో అనిపిస్తుంది. హేమంత్ రాగం శాస్త్ర్రీయంగా అంత ప్రసిద్ధికిరాలేదు. ఇప్పటి ఘంటసాల స్వరయుక్తం చేసిన పాటలు
పద్యాలు మాత్రమే ఆ రాగనికి మాతృకలై నిలిచాయి అనడం అతిశయోక్తికాదు.
సంగీత దర్శకుడిగా ఘంటసాల సృష్టించిన బాణీలలో ఎన్నో ప్రత్యేకతలున్నాయి. శాస్త్రీయ, జానపద, ప్రేమ, విషాదాది భావాలొలికించే ఏ పాటగాని, ఆయన చేసిన స్వరసంయోజన ఆ పాటలను సరాగంగా
పాడుకొనేదాని అనువుగా ఉంటుంది . శ్లోకాలను
పాడే పద్ధతికి ఒక పాఠ్యక్రమాన్ని ఆయన సృష్టించారు. కంద, వృత్త, సీసపద్యాలను పాడే వేళ అందులోని పదాలు, అర్థము రాగాలాపనాప్రవాహంలో కొట్టుకుపోక, సాహిత్య భాగాన్ని సుస్పష్టంగా పలికి, అర్థపుష్టికి ఏ మాత్రమూ భంగము వాటిల్లక, క్లుప్త గమకాల స్పర్శతో రాగస్వరాలను అమర్చి, మళ్ళీ మళ్ళీ వినాలనిపించే విధంగా పద్యగాన
పద్ధతిని సంస్కరించారు. ఎంతో ఆలోచన, సాధన, సంస్కారము లేనిదే ఇలాంటి మార్పు సాధ్యంకాదు. ఈ సిద్ధి ఆయనకు
ఎలా కలిగిందని ఆలోచిస్తే, ఆయన మాటలలోనే ఆ సిద్ధికి కారణం మనకు గోచరిస్తుంది. ఈ క్రిందనున్న
మాటలు ఘంటసాలగారివి. ఆయన మాటలలోని లోతుని, సంగీతపరంగా చెప్పిన సూక్ష్మాలనూ గమనిస్తే, లలితసంగీతానికి, పద్యవాచన పద్ధతికి కావలసినదేమో, శాస్త్రీయతను వదలక, రంజకత్వాన్ని ఎలా సాధించారో మనకు తెలుస్తుంది.
“సంగీత గాయకులు, బోధకులు, గురువులు ఎందరో ఉన్నా, నాదాన్ని ఎలా ఉపాసన చేయాలి, భగవంతుడు మెచ్చే నాదం ఎలా ఉపాసన జేస్తే
వస్తుంది, ఆ ప్రణవనాద సాధన ఎలా చేయాలి, ఆ ఉపాసన విధానమేమి అనేదాన్ని నా గురువు
రేయనక పగలనక నాకు వినిపించి భోధించారు. నన్ను కూర్చోబెట్టుకొని “ సాంబసదాశివ సాంబసదాశివ” అంటూ దానిలో
నాదాన్ని ఎలా పూరించాలి, నాభిస్థానం నుండి ఎలా నాదం రావాలి” అనే రహ్యస్యాన్ని వంటబట్టించారు. అప్పుడే మన పాట జనరంజకమూ భగవత్ప్రియమూ
కాగలదు అనే సత్యాన్ని గ్రహించాను. ఈ సాధనక్రమం రెండు మూడు సంవత్సరాలు సాగింది." "త్యాగరాజస్వామి ఏయే రాగాలను ఏయే భావాలకు వాడాడో, అలా రాగాలను ఏ భావానికి ఏ రాగం అని
ఆయనకు భగవద్దత్తమై స్ఫురించిందొ, (దానిమూలంగా) ఈ రోజుకూ త్యాగయ్య సంగీతం నిలుచుందో అలా ఏ భావానికి
ఏరాగం వాడాలి, ఎలా పాడితే అవి శాశ్వతంగా నిలుస్తాయి అని ఆలోచించి, ఆ భావాన్ని ఆధారం చేసుకొని, (ఎన్నో పాటలను శుద్ధ శాస్త్రీయంగా చేసి), ఆధునికంగా కలగలుపు వచ్చినా ప్రముఖంగా
ఏదో ఒక్క రాగాన్ని తీసుకొని, దానికి భావప్రకటనకు సంబంధించిన కొన్ని అన్యస్వరాలను చేర్చినా"
..." నేను చేసినదాంట్లో శాస్త్రీయత లేదు అనేదానికి అవకాశం లేకుండా (నా సంగీత సంయోజన
జరిగింది)".
ఈ వ్యాసం కరుణశ్రీ పద్యంతో ఆరంభమైనది. ఆ కవివాణితోనే ముగిస్తున్నాను. ఘంటసాల హృదయం రసరంజిని, ఆయన బాణీ మేఘరంజని, ఆయన వాణి జనరంజని. ఆయన మధుర మనోజ్ఞ
సంగీత సామ్రాజ్యానికి మకుటం లేని మహారాజు. ఏంతో ఇచ్చిన ఆయనకు మనమేమివ్వగలం- ఘంటసాల శతజయంతి
సందర్భంగా ఆ మహాగాయకునికి మన కృతజ్ఞతను సమర్పించుకొందాం.
