31, ఆగస్టు 2012, శుక్రవారం

ఘంటసాల బ్లాగు తొలి వార్షికోత్సవం

ఘంటసాల అనగానే గుండెల అంచుల్లో కంచుఘంట మ్రోగే సంగీతకాంత శక్తి అని ఆయన గొంతు కనీసం ఒక్కసారి విన్నవారెవరైనా తప్పక చెబుతారు. అందరూ అభిమానంతో పిలుచుకునే పిలుపు ’మాస్టారు’. మన మాస్టారి పాట విననిదే నాకు పొద్దు గడవదు. ఊహ తెలిసినప్పటినుండి ఆ మంగళ శ్రీకంఠ శ్రీఖండ ప్రసాదసేవనతో ప్రతిదినం ఆయన గానం వింటూ పెరిగాను. ఖంగుమనే ఆ గొంతు వింటే కలిగే స్పందన, గుండెలోతుల భావాలని స్పందిస్తూ అనుక్షణం విలక్షణంగా వినిపిస్తూనే వుంటుంది. నేనే కాదు భారతీయ భావసంగీతంలో మాస్టారి పాటలు వినని వారుండరు. భౌతికంగా ఆయన మనముందు లేనప్పటికీ, ఈనాడు కూడ 80 ఏళ్ళ వృద్ధులయితేనేమి, 8 సంవత్సరాల కుర్రవాళ్ళయితేనేమి ఆయన పాడినపాటలను పాడుకోవడం వింటుంటాం. గాత్రం సంకుచితంకాక, స్వరగాంభీర్యాన్ని, త్రిస్థాయిలో పలికించగల జగన్మంగళగళుడాయన. తన వాచకంతో, గాయన శైలితో సాహిత్యానికి, భావానికి అనుగుణంగా పాటలో రసోత్పత్తిని పండించడంలో ఆయనకు ఆయనే సాటి. వాణిని వినిపించడమేకాదు, తను కట్టిన బాణిలో మనకు కనిపిస్తాడు ఆ మహామహుడు. పాటలను పాడటంలో తన పాటవం చూపిన ఈ గానగంధర్వుడు అంతవరకు నాటకరంగానికి పరిమితమైన పద్యాలను జనం మెచ్చిన రీతిలో, కర్ణపేయంగా చలనచిత్రాలకు అనుగుణంగా వివిధ పౌరాణిక, సాంఘిక, జానపద పాత్రలకు అన్వయింపజేసి, నలుగురూ ఆస్వాదించగల పద్ధతిలో ఆలపించి, తనదంటూ ఒక ప్రత్యేక శైలిని సృజియించి, పద్యవాచనమంటె ఇలా ఉండాలన్న కొంగ్రొత్త ఒరవడిని నెలకొల్పిన బహుముఖ ప్రజ్ఞాశాలి ఘంటసాల మాస్టారు. ఆయన గానం చేసిన పాటలు, పద్యాల యొక్క సాహిత్యం పూర్తిగా అందరికీ అందుబాటులో లేదు. అవన్నీ ఎలాగయినా ఒక వేదికపైకి తీసుకువస్తే బాగుండునని అనిపించింది నాకు. అయితే నాకున్న పరిజ్ఞానం తక్కువ. "నేను చేయగలనా?" అన్న సందేహం వచ్చింది. అయితే ప్రారంభిస్తే ఏదోవిధంగా సహాయం దొరకకపోదని అనిపించింది. ఆ సంకల్పానికి లభించిన మనస్ఫూర్తికి ఫలమే సరిగ్గా ఒక సంవత్సరం ముందు ఈ 'ఘంటసాల' బ్లాగుకు  నాందీ ప్రస్తావన జరగటం. ఈ బ్లాగు అభివృద్ధికి ముఖ్యంగా ప్రాజెక్టు ఘంటసాల బ్లాగునందు పలువురు ఘంటసాల అభిమానులు సేకరించిన సమాచారము మరియు శ్రవణ సముదాయము, శ్రీయుతులు కొల్లూరు భాస్కరరావు గారి ఘంటసాల గళామృతము-పాటల పాలవెల్లి బ్లాగు, శ్రీ బొల్లాప్రగడ సోమేశ్వరరావు గారు, ప్రణీత్ గారు, తదితరుల వీడియోలు ఒక ఎత్తయితే, మిత్రులు, మన ఘంటసాల-రాగశాల నిర్వాహకులు, సహృదయులు శ్రీ చంద్రమౌళి గారి సాంగత్యము, వారి సహాయ, సహకార, సౌభ్రాతృత్వాలు ఈ బ్లాగు వర్ధనానికి మరింత దోహదం చేశాయి. వీరందరికి సర్వదా కృతజ్ఞుడ్ని. తత్ఫలితంగా ఒక ఏడాదిలో సుమారు 150 ప్రచురణలు చేయడం సాధ్యమయింది. ఇందులో పాటలు, పద్యాలు, వ్యాసాలు, అవధానాలు, పరిచయాలు, ముఖాముఖి చర్చలు చోటు చేసుకున్నాయి. ముఖ్యంగా పలువురు ఘంటసాల అభిమానులు తమ తమ అమూల్యమైన అభిప్రాయాలను, సలహాలను, సద్విమర్శలను పొందుపరచారు. మీ అందరి సమిష్టి సహకారంతో మాస్టారికి సంబంధించిన మరిన్ని విషయాలు, విశేషాలు మన ఘంటసాల బ్లాగులో ప్రచురించి మాస్టారి అభిమానులకు మరింత ఆనందాన్ని కలిగించాలని ఆశిస్తూ..
- ఎందరో మహానుభావులు! అందరికీ వందనములు.

28, ఆగస్టు 2012, మంగళవారం

చలన చిత్ర సంగీతం గురించి ఘంటసాల మాస్టారి మాట

సినీ సీమలో సంగీతం 
- ఘంటసాల వెంకటేశ్వరరావు 
         "సుమారు రెండు దశాబ్దముల నుంచి సంగీత దర్శకునిగా, నేపధ్య గాయకునిగా సినిమా సంగీత ప్రపంచంలో నేను చేసిన పరిశ్రమకు ఆధారభూతమైన విశ్వాసాలకు, తద్భవమైన అనుభవాలు రసికులూ, రసజ్ఞులూ అయిన ప్రేక్షకలోకానికి తెలియజేయడం అప్రస్తుతం కాదనే నమ్మకంతో ఈ మాటలు వ్రాస్తున్నాను. తన సాధన, కృషి ఫలించాలంటే, సార్థకత చెందాలంటే ప్రతి కళాకారుడూ ప్రజలతో తనకు గల సంబంధాన్ని నిత్యము గుర్తిస్తూ, కళారంగంలో తనకున్న బాధ్యతలను, యెదుర్కొనవలసిన శక్తులను వారికి తెలియజేస్తూ వారి నుండి విజ్ఞతాపూర్వకమయిన సలహాలను, అభిమానోపేతమయిన సానుభూతినీ పొందుతుండటం అవసరమవుతుంది.
          ప్రతి జాతి, సంస్కృతీ కళారంగంలో తన కృషినీ, ధ్యేయాన్ని, ఒక విశిష్టమైన పద్ధతిని రూపొందించుకొంటుంది. భారతదేశం కూడా సహస్రాబ్దాలుగా లలితకళలన్నిటిలో నూతన విశిష్టతను అడుగడుగునా ప్రస్ఫుటంగా ప్రకటిస్తూ తన సాధనను కొనసాగిస్తూనే ఉంది.
          భారతీయ జీవన రంగంలో సంగీతకళకున్న స్థానం మరే సంస్కృతిలోనూ లేదని చెప్పడం సాహసం కాదు. భారతజాతి అనాదిగా, సంగీతకళను ప్రత్యేకమైన విధానాలతో, విభిన్న మార్గాలలో పయనింపజేసి ఎంతో ఉజ్జ్వలమైన ఫలితాన్ని సాధించింది. సంప్రదాయసిద్ధమైన ఈ కళావిశేషాన్ని విస్మరించి మనం ఏ విధమైన అభివృద్ధినీ సాధించలేము. భారతీయ సంగీతం ఎన్ని భిన్న సాంప్రదాయాల్ని అనుసరించినా, ఎన్ని భిన్న రీతుల్ని ప్రదర్శించినా, రససిద్ధిలో ఈ భిన్న ఫణతులు అవలంబించే మార్గములో ఒక విచిత్రమైన ఐక్యతను ఏర్పరచుకొంది. సూక్ష్మంగా పరిశీలిస్తే, భారతీయ సంగీతంలో ఏ ప్రాంతపుదైనా సరే ఏకత్వం గోచరించక మానదు.
          ప్రధానంగా భారతీయ సంగీత స్రవంతి రెండు రసవాహినులుగా ప్రవహించినది. ఒకటి స్వరరాగతాళ ప్రధానమైనది. శాస్త్రీయమైన వ్యక్తిత్వాన్ని కలిగినది. నాదోపాసనకు ఉపయుక్తమైనది. రెండవది జీవన శకట ప్రయాణానికి అహరహమూ లయ కలుపుతూ నిత్యజీవితాన్ని సుమధురం చేసేది. మొదటిది ’మార్గ’ సంగీతమని, రెండవది ’దేశి’ సంగీతమని పండితులు చెప్పారు. ఒకటి రసాత్మకమైనది. రెండవది భావాత్మకమైనది. ఒకటి స్థితి ప్రధానమైనది, మరొకటి గతి ప్రధానమైనది. జీవితంలోని వైవిధ్యాన్ని తొలగించి ఒకే నాదాత్మలో స్వరాన్ని అనుభవింపజేసేది మార్గసంగీతమైతే, ఒకే ఆత్మను జీవితంలోని వివిధ రంగాలలో ప్రతిబింబించి హృదయస్పందనం కలిగించేది దేశి సంగీతం. మార్గసంగీత సంప్రదాయసరళి ఉన్నత వర్గాన్ని ఆకర్షించి రాజాస్థానములలోనూ, దేవస్థానములలోనూ తన ప్రతిభను ప్రసరింపజేస్తే, దేశి సంగీతం ప్రతి పామరుని హృదయస్థానంలోను సింహపథం చేసుకొంది. మార్గసంగీతం భారతీయాత్మతను తాత్త్వికమైన రసానుభూతితో మైమరపింపజేస్తే, దేశి సంగీతం రసికమైన రసపుష్టితో ప్రజానీకాన్ని మురిపింపజేసింది. ఇందుచేతనే శాస్త్రీయ వాగ్గేయ రచనలలో భక్తిభావానికే అధికమైన ప్రాచుర్యం లభించింది.
          ఒక విధంగా అనుకోవచ్చును. శాస్త్రీయ సంగీతం భక్తిభావ పునీతమైతే, దేశి సంగీతం నవరసభరితం. జీవితంలోని ప్రతి రసాత్మక సన్నివేశాన్ని తనలో ఇముడ్చుకుంది దేశి సంగీతం. ఈ భిన్న రసాల సన్నివేశాలను ఒకే నాదవర్ణంలో చిత్రించినది మార్గ సంగీతం. ఉడుపుల వేళల్లో పచ్చని పొలాల్లో పని చేస్తూ, తమ కష్టాన్ని మరచి గొంతెత్తి పాడే పల్లె పడుచుల పాటలలోనూ, నూర్పుల కళ్ళాలలో ఆనందోత్సాహంతో ఊగుతున్న రైతు యువకుల పదాలలోను, ఏలేలో పాటలలోనూ, జోలపాటలలోనూ, పెండ్లిపాటలలోనూ, వదినా మరదళ్ళ సరాగాలలోనూ, ఆలూమగల సరసాలలోనూ, అత్తాకోడళ్ళ సంవాదాలలోనూ, నలుగుపాటలలోనూ, తత్త్వ కీర్తనలలోనూ, పడవపాటలలోనూ, యక్షగానాలలోనూ, బుఱ్ఱకథలలోనూ, గొల్ల సుద్దులలోనూ, వీధి భాగవతాలలోనూ, జముకలపాటలలోనూ వినిపించేది దేశి సంగీతమే. ఇంత వరకు మన జాతీయ సంగీతం, మార్గ పద్ధతి అయితేనేమి, దేశి పద్ధతి అయితేనేమి, వివిధశాస్త్రీయ సంగీత రచనల రూపంలోనూ, పద్యపఠన రూపంలోనూ హరికథాది రూపాలలోనూ, పైన చెప్పుకున్న దేశీయ రూపాలలోనూ వ్యక్తమయింది.
          ప్రస్తుత నాగరిక జీవన విధానాన్ని బట్టి, పాశ్చాత్య సంగీత ప్రభావాన్ని బట్టి, వ్యావహారిక భాషా ప్రభావాన్ని బట్టి, ఒక నూతన సంగీత సంప్రదాయ నిర్మాణం అతి ఉత్సాహంగాను, అతి త్వరితంగాను సాగుతున్నది. కొంత కాలం నిశ్చలంగా ఉన్న మన దేశీయ సంగీతం సినిమా కళ యొక్క అభివృద్ధితో నూతనోత్తేజాన్ని పొంది కొత్త రంగులు రంగరించుకొంది.
          ఈ నూతన సంగీత సంప్రదాయ నిర్మాణం సినీ సంగీత దర్శకుల ప్రతిభా విశేషాల బట్టి నిర్మింపబడుతున్నదవడం పరిణామమైనా, తన విశిష్టతకు భంగం కలిగిస్తున్నదేమోయని భయపడుతున్నది. అందుచేత సంగీతంలో నూతనమైన ప్రయోగాలనూ, వినూత్నమైన విశేషాలనూ, విచిత్రానుభూతులను వివిధ మార్గాలలో అభివృద్ధులను సినీ సంగీత దర్శకుల నుండి మాత్రమే దేశం ఆశిస్తున్నదనడం వాస్తవం.
          ఇటువంటి పరిస్థితుల్లో సంగీతదర్శకుడు మన జాతీయ ధోరణులైన రసాత్మక ప్రాధాన్యమైన మార్గ సంగీతాన్ని, భావాత్మక ప్రాధాన్యమైన దేశి సంగీతాన్ని, విజాతీయ సంగీత రీతుల్ని, తన నూతన సంప్రదాయ సృష్టికి ఉపకరణములుగా తీసుకొంటున్నాడు.
          ఈ నూతన సంప్రదాయ నిర్మాణం ఉత్తర భారతదేశంలోనే ప్రారంభించబడినదనటం సాహసం కాదు. సినిమా పరిశ్రమకు పూర్వం కూడా మన నాటక సంగీతంలో పద్యపఠనానికి శాస్త్రీయ సంగీత రాగాలనూ, పాటలకు ఉత్తర దేశ లలిత సంగీత రచనలనూ, ఒరవడిగా తీసుకొనడం జరిగింది. అయితే ప్రస్తుతం ఈ సంప్రదాయ నిర్మాణం సినిమా యొక్క పారిశ్రామిక పరిమితుల్ని బట్టి మాత్రమే సాగుతున్నదన్న మాట యదార్థం.
          నేటి వరకూ నడచిన సినిమా సంగీత చరిత్ర ఒక మారు సింహావలోకనం చేస్తే తొలినాటి సినిమా సంగీతంలోశాస్త్రీయ సంగీత ప్రభావమే ఎక్కువగా ఉండి రాగప్రధాన రచనలే ఎక్కువగా కనబడుతాయి. కాని కాలక్రమాన సంగీత దర్శకులు భాశ యొక్క పలుకుబడికీ, నుడికారపు గమనానికి, భావావేశానికీ దేశి సంగీతమే అనుకూలమైనదని గ్రహించారు. ఈ దేశిరీతిని సినిమా సంగీతంలో మొదట ప్రవేశపెట్టిన మార్గదర్శి నౌషద్‍ అనే మాట సర్వ జనామోదం పొందుతుందనే నమ్ముతున్నాను. దేశి సంగీత పద్ధతులలో,  ప్రతి రసాత్మక సన్నివేశానికీ ఆయన తన సంగీత రచనలతో రూపించిన రాగ తాళముల ప్రయోగం సమకాలిక సంగీత దర్శకులకు స్వీకారయోగ్యమయినది. శృంగారగీతాలు, యుగళగీతాలు, విషాదగీతాలు, ప్రేమగానాలు, బృందగానాలు మొదలైన ఆయన సంగీత రచనలన్నీ ఆయనను నవ్య సాంప్రదాయ నిర్మాతగా నిరూపిస్తాయి.
          నౌషద్ తోబాటు, ప్రతిభావంతులయిన ఇతర సంగీత దర్శకుల మేధస్సు కూడ ఈ క్రొత్త సంప్రదాయాన్ని సముజ్జ్వలపరిచింది. నవ్య సంగీత నిర్మాతలుగా పేర్కొనబడవలసిన వారిలో ప్రధానులు సి.రామచంద్ర, అనిల్‍ బిస్వాస్‍, పంకజ్‍ మల్లిక్‍, వసంత దేశాయ్‍, హేమంతకుమార్‍, ఓ.పి.నయ్యర్‍, శంకర్‍-జైకిషన్లు, మరొక ముఖ్యులు ఎస్‍.డి.బర్మన్‍. దక్షిణదేశంలో స్వర్గీయ సుబ్బరామన్‍, శ్రీయుతులు రామనాథన్‍,
కె.వి.మహదేవన్‍, విశ్వనాథన్‍-రామ్మూర్తి, ఎస్‍.వి.వెంకటరామన్‍, సాలూరు రాజేశ్వరరావు, పెండ్యాల నాగేశ్వరరావు మొదలగు వారు గణనీయులు.
          సినిమా సంగీతాన్ని స్థూలంగా పరిశీలించినప్పుడు గేయానికి చెందిన భాగం మన సంప్రదాయాలనూ, చిత్రీకరణకు అవసరమయే నేపధ్య సంగీతం పాశ్చాత్య పద్ధతులను అనుసరిస్తున్నట్టు తెలుసుకొనవచ్చును. గేయభాగాలలో కూడా విదేశీ సంగీతరీతుల్ని వాడిన సంధర్బాలు లేకపోలేదు. అయితే ఈ విధమైన ప్రయోగాల వలన మన జాతీయమైన పలుకుబడికి దూరమై అవాంఛితికి పాల్పడే అవకాశం ఎక్కువగా ఉంది. ఈ విషయమై సంగీత దర్శకులు శ్రద్ధ తీసుకొనటం ఎంతైనా అవసరం. అయితే ప్రస్తుత సంగీత రచనా విధానం ప్రయోగస్థితిలో ఉంది. నిర్దిష్టమైన పరిమితుల్ని ఏర్పరచి ప్రతిభావంతులైన సంగీత దర్శకుల కృషికి అవరోధం కలిగించే పరిస్థితిలో లేదు.
          భారతీయ సంగీత చరిత్రలో జంత్రసమ్మేళన పద్ధతి నూతనమైనది. ప్రాచీన సంగీత రచనలలో ప్రత్యేకించి జంత్రసమ్మేళనకై నిర్దేశింపబడిన స్వరరచనలు కనపడవు. ప్రధానంగా భారతీయ సంగీతం మెలొడీ మీద ఆధారపడి ఉంది. ఇది రస నిష్పత్తికి గనుక యుక్తమైన రాగప్రస్తారానికి ప్రాముఖ్యతనిస్తుంది. ఇట్లు కాక పాశ్చాత్య సంగీతం హార్మోనీకి ప్రాధాన్యం ఇవ్వడం వలన జంత్రసమ్మేళనల విశయంలో పాశ్చాత్య
సంగీతకారులు అతి ఉదాత్తమైన ఫలితాలను సాధించియున్నారు. ఈ సమ్మేళన విషయంలో పాశ్చాత్య పద్ధతి నుంచి మనం తెలుసుకొనవలసినది ఎంతో ఉన్నది. వాది, సంవాది, వివాది స్వర ప్రయోగాలలో పాశ్చాత్యులు రసార్ణవం యొక్క అగాధమైన లోతులకి పోయారు. ఈ పరిస్థితులలో భారత సంగీత దర్శకుడు ప్రజారంజన అనే తన లక్ష్యసిద్ధి కోసం వివిధ విజాతీయ సంగీత సంప్రదాయాల సమన్వయం తన కృశిలో భాగంగా తీసుకొంటున్నాడు. ఈ క్రొత్త ప్రయోగాలలో కొన్ని అవాంఛనీయమైన ఫలితాలు రావచ్చును. అందుకు రసికలోకం నిరుత్సాహపడకూడదు.
          సంగీత దర్శకుని బాధ్యత పాటలతోనే తీరదు. చిత్రంలోని ప్రతి సన్నివేశానికి ఆయా రసాలకు తగినట్లుగా నాదరూపమైన వ్యాఖ్య ఇవ్వటం కూడా అతని పనే. ఈ నాదాత్మకమైన వ్యాఖ్యనే రీరికార్డింగ్‍ అంటారు. ఈ రీరికార్డింగ్లో వినపడే నేపధ్య సంగీతం ఒక సంగీత దర్శకుని ప్రతిభకు దర్పణం వంటిది. రసాత్మకమైన సన్నివేశాలకు ఆయా రసోత్పన్న శక్తిగల ఈ సంగీత వ్యాఖ్యను సృష్టించటానికి ఎంతో భావనాశక్తి, కాలజ్ఞానమూ, అనుభవమూ అవసరం. అసమర్థమైన రీరికార్డింగ్‍ చిత్రం పేలవంగా తోపింపజేస్తుంది. ప్రజ్ఞావంతమైన రీరికార్డింగ్‍ బలహీనమైన సన్నివేశాన్ని కూడ చిత్రంలో కుదుటపరచగలదు.
          ఎంతో ప్రతిభ, వ్యుత్పత్తి, అనుభవమూ కలిగిన సంగీత దర్శకుని కృషి కూడా వ్యక్తిగతమైన ఉదాత్త కళ లోభం వలన ప్రజాభిరుచికి దూరమయే అవకాశం ఉంది. అందుచేత సంగీత దర్శకుడు తన స్వంత కళాభిరుచితో బాటు, ప్రజాభిరుచి, చిత్ర పరిశ్రమ యొక్క ఆర్థిక నిబంధనలనీ గుర్తు పెట్టుకొనవలసి ఉన్నది.
          నేపధ్య గాయకునిగా నాకు గల అనుభవాన్ని బట్టి నాలుగు మాటలు చెప్పవలసి ఉంది. నేపధ్య గాయకునికి శ్రావ్యమైన కంఠస్వరమూ, వివిధ సంగీత గమకములు పలికించగల శక్తితో బాటు రసభావములకు అనుగుణ్యమైన నాదోత్పత్తి, సుస్పష్టమైన ఉచ్ఛారణ, కంఠస్వరము యొక్క పట్టువిడుపులు తెలియడం చాలా అవసరం. తన భావాలను పోషించగల గాత్రశైలి ఏ శాస్త్రములోను, ఏ పారిభాశిక పదాలలోను నిర్వచించబడనిది. అనుభవమే గురువుగా తనకు తానై తెలుసుకోవలసినది. నా భావనలో నేపధ్య గాయకునికి సంగీత హృదయంతో బాటు కవిహృదయము, కంఠస్వరములోని మెళకువలతోనే నటించగల నటనాకౌశలము కూడా అవసరం.
          వృత్తిని బట్టి నేపధ్య గాయకునికి బాధ్యత యింకా ఉన్నది. తన నుండి ఉత్తమ ఫలితాన్ని ఆశించే సంగీత దర్శకుల భావనకు అనుగుణంగా రస సంపూర్ణ సహకారం ఎంతో సద్భావంతో ఇవ్వవలసి ఉంది. ఈ సందర్భంలో వివిధ సంగీత దర్శకుల ప్రతిభాన్వితములైన సంగీత రచనలను తమ గాత్రమాధుర్యంతో రసికలోకానికి అందించిన ఉత్తమ గాయకులు ప్రశంసార్హులు. లతా మంగేష్కర్‍, గీతాదత్‍, శంషాద్‍, ఆశా, మహమ్మద్‍ రఫీ, తలత్‍ మహమ్మద్‍, మన్నాడే, ముఖేష్‍ మొదలగు ఉత్తరదేశ గాయకులు, సుశీల, లీల, జానకి, సౌందరరాజన్‍, గోవిందరాజన్‍, జయరామన్‍, లోకనాథన్‍, శ్రీనివాస్‍, రాజా, మాధవపెద్ది, పిఠాపురం మొదలగు దక్షిణదేశ గాయకులు సినీసంగీతసీమకు వరప్రసాదులుగా భావించవలసి ఉంది.
          కళాకారునిగా నా అనుభవాన్ని బట్టి నా గాఢ విశ్వాసాన్ని తెలియజేసే మాట ఒకటి చెప్పవలసి ఉంది. కళాకారుని నుండి వ్యక్తమయ్యే కళాకాంతిలో అతడు జీవితంలో పొందిన అనుభవాల గాఢత్వము, తీవ్రత ప్రతిబింబించక మానవు. భావతీవ్రత, ఆర్ద్రత లేని హృదయం నుండి ఉత్తమమైన కళ వ్యక్తమయ్యే అవకాశం లేదు. అందుచేత కళాకారుడు కళాసాధనతో తుల్యంగా జీవిత అనుభవాల నుండి ఉన్నతమైన సంస్కారాన్ని కలిగించుకోవలసి ఉంది.
          ప్రజల ఉత్తమమైన అభిరుచులతో, విజ్ఞత, బాధ్యత, సానుభూతితో కూడిన సద్విమర్శతో ప్రతిభావంతులైన సంగీత దర్శకుల ప్రజ్ఞావిశేషంతో, నేపధ్య గాయకుల నైపుణీరాగంతో మనసంగీత సంప్రదాయం ఎంతో వృద్ధిని, ఉత్తేజాన్ని పొందగలదని నా అచంచల విశ్వాసం."

సేకరణ: శ్రీ చల్లా సుబ్బారాయుడు, కనిగిరి (29-3-1963 ఆంధ్రపత్రిక వారపత్రిక)

ఈ శీర్షిక మాతృకను ప్రాజెక్టు ఘంటసాల లో చూడగలరు.

26, ఆగస్టు 2012, ఆదివారం

విజయానంద చంద్రిక లో విరాజిల్లిన రసికరాజ తగు వారము కామా

తెలుగు సినీచరిత్రలో సంగీతభేరులు మ్రోగించిన అద్భుతమైన దృశ్య కావ్యం 1959 లో విడుదలయిన శారదా వారి జయభేరి. పెండ్యాల స్వరకల్పనకు, ఘంటసాల గాన ప్రతిభకు, నాగేశ్వరరావు నటనా కౌశలానికి దర్పణం పట్టిన సంగీతఝరి జయభేరి. శాస్త్రీయ సంగీత విద్యనభ్యసించినప్పటికి, జానపదాల్లో కూడా మానవతా విలువలు ఉన్నాయని గ్రహించి, వర్ణ-వర్గ వివక్షతలను నిరసించి, అస్పృశ్యతను విరోధించి, అన్యవర్ణ స్త్రీని వివాహమాడి, సంగీత జయభేరిని దేశం నలుమూలలా మ్రోగించి, తన సంగీత ప్రతిభతో పామరులనే కాక పండితులను కూడా రంజింప చేయాలన్న రాజనర్తకి  (రాజసులోచన) సవాలుకు బదులుగా విజయనగర రాజైన విజయానందుని (ఎస్.వి.ఆర్.) సముఖములో విజయానంద చంద్రిక అనే క్రొత్త రాగాన్ని సృష్టించి అందరినీ సమ్మోహన పరచిన గాయక కథానాయకుని కథను ఆత్రేయ సమకూర్చగా పి.పుల్లయ్య దర్శకత్వంలో నిర్మించబడిన సంగీత దృశ్య కావ్యం జయభేరి. పలువురు ప్రముఖ సినీ కవులు - మహాకవి శ్రీశ్రీ వ్రాసిన నందుని చరితము వినుమా, మల్లాది వ్రాసిన రసికరాజ తగువారము కామా, రాగమయీ రావే, ఆరుద్ర వ్రాసిన యమునా తీరమున సంధ్యా సమయమున, ఈ చిత్రంలోని అద్భుతమైన పాటలు. ఇక మన రాగశాల లోకి అడుగిడదామా?
       
నవరాగరాజ రసికరాజ
గానప్రియుల గళవేల్పు అయిన ఘంటసాల మాస్టారి గొప్పతనం ఖంగుమనే కంఠశ్రీతో సమ్మిళితమై, విశిష్టమైన శాస్త్రీయ సంగీతజ్ఞానం కలిగియుండడం అంటే అతిశయోక్తికాదు. తాను కర్ణాటక సాంప్రదాయ సంగీత పట్టభద్రుడైనా, ఉస్తాద్ బడేగులాం ఆలీఖాన్ వంటి సుప్రసిద్ధ హిందూస్తానీ గాయకుల సాహచర్యంవల్ల హిందూస్తానీ సంగీతపు లోతులు సైతం ఆకళింపు చేసుకున్న స్వరసవ్యసాచి. అలాగే తన స్వరఝరుల సంగతులతో మన డెందాలను భావోద్వేగపుటుయ్యాలలూగించిన అలనాటి మేటి సంగీత దర్శకులు పెండ్యాల వారు. వారి స్వరసృష్టిలో శాస్త్రీయ సంగీత పరంగా స్వరబద్ధమైన పాటలను ప్రజారంజకంగా, జనులు పాడుకొనే విధంగా చేసిన ఎన్నో ప్రయోగాలలో ఎటువంటి శాస్త్రీయ కీర్తనతోనైనా పోటీ పడగలిగి, కొత్తదనం ప్రస్ఫుటిస్తూ మన హృదయాలలో శాశ్వత స్థానం పొందగలిగిన ఒక ముఖ్యమైన పాట “జయభేరి” చిత్రం లోని రసికరాజ తగువారము కామా” అనే రసగుళిక.
          శుద్ధ శాస్త్రీయ పద్ధతిలో ఘంటసాలగారు గానంచేసిన అత్యుత్తమ కృతు ముత్యాలహారంలో పతకాన్నిఅలంకరించిన మూడు మధ్య మణులున్నవి. ఆ మేలిమి రత్నాలు ఇవి. 1. మది శారదాదేవి మందిరమే, 2. రసికరాజ తగువారము కామా మరియు 3. శివశంకరి. విశేషమేమిటంటే ఈ మూడూ పెండ్యాల గారి స్వరసృష్టి శిఖరాలే. “మది శారదాదేవి మందిరమేర్ణాటక శాస్త్రీయ పద్దతిలో, కళ్యాణి రాగంలో, ఆలాపన, కృతిగాయనం, నెరవల్, కల్పనాస్వర ముక్తాయాది ప్రక్రియల క్రమాలతో పాడి, గురువును మెప్పించిన సందర్భానికి చెందినది. మరి “శివశంకరి” మాటకొస్తే, హిందూస్తానీ పద్ధతిలో త్రిస్థాయి-త్రికాల రాగ, తాన, గమక స్వర సర్వస్వాలంకృతమై, దేవతలను మెప్పించి కొండలను కరగించే కరుణారసఝరి 'శివశంకరి శివానంద లహరి'. వీటికి భిన్నంగా “రసికరాజ తగువారము కామా”, అంతవరకు సంగీత శాస్త్రంలో లేని కొత్తరాగాన్ని సృజియించి, మహారాజునూ, పండితులనూ మెప్పింప పాడిన నవ్యాకృతి కృతి. ఆ విధంగా గురువును, దేవతలను, రాజును, వెరసి సంగీత రసికులను మెప్పించే మూడు విభిన్న సన్నివేశాల పాటలకు స్వరకల్పన చేసి సుస్వరాలమాల కూర్చిన ఘనత పెండ్యాల గారిదైతే, స్వరాలు భావరసస్నాతమై నాదబ్రహ్మత్వాన్ని పొంది నిలిచేలా చిరంజీవత్వాన్నొసగిన గాంధర్వ ప్రతిభ, ఘంటసాల మాస్టారిది.
          పెండ్యాల నాగేశ్వరరావుగారి నిర్వహణలో ఘంటసాల పాడినవి ఎన్నో వందల పాటలు ఒక యెత్తు, మూడు పాటలు ఒక యెత్తు. అపురూపమైన ప్రజ్ఞాపాటవంతో శాస్త్రీయ సంగీతాన్ని సినిమా పాటలలో నిలిపిన సంగీత దర్శకుడు పెండ్యాల. దీనికి జతగా, కంచు కంఠంతో గంధర్వ గానాన్ని మనకందించి ఆ మూడు పాటలను అజరామరం చేసినది ఘంటసాల. ఇప్పటికీ ఈ మూడు పాటలే సంగీతజ్ఞ రసికులకు, గాయన కుతూహలులకు, గాత్ర నిర్ధారిత పరీక్షలకు గీటురాళ్ళు.

రసికరాజ తగువారము కామా - నేపథ్యం
          జయభేరి చిత్రంలోని పాటకు సందర్భం ఒక సంగీతవిద్వాంసుని ప్రతిభాపరీక్ష. కథాపరికల్పన విజయనగర సామ్రాజ్య వైభవవు కాలానికి చెందినది గనుక, కర్ణాటక శాస్రీయ సంగీతమే ప్రధానంగా ఉండాలి. అయితే, క్లిష్టమైన కీర్తనలూ, అపురూపమైన రాగాలూ, రాగం-తాన-పల్లవులూ, రాగమాలికలూ గానసభలూ, సంగీత చేరీలకే గాని సినిమా సంగీతానికి సరిపోవు. ఎందుకంటే ప్రేక్షక శ్రోతలకు మనోరంజకత్వంమళ్ళీమళ్ళీ విని పాడుకోవాలనే భావన కలిగినపుడు ఆ పాటలకు ఎక్కువ ప్రజాదరణ లభిస్తుంది. శాస్త్రీయ కట్టుబాటులలోనే కృతి, ఆలాపన, విస్తారం, స్వర ప్రస్తారం, తనియావర్తనం మరియు ముక్తాయం ఉండాలి. ఇవన్నీ సమకూరవలసినది ఐదారు నిమిషాల వ్యవధిలోనే! ఇంతకు ముందు సంగీతశాస్త్ర గ్రంథములలోనూ పేర్కొనని రాగమూ, ఎవరూ పాడని వైవిధ్యమూ ఉండాలి. ఇన్నిసాపేక్ష నిర్భంధములతో సృష్టించబడిన రసఫలము పాట.
           సినీ సంగీతంలో చక్రవాక, కానడ రాగాలు సుపరిచితాలు. చిత్తూరు నాగయ్యగారు భక్తపోతన (1942)” చిత్రంలో ఆలపించిన పావనగుణరామా హరే’, “లవకుశ” చిత్రం కోసం ఘంటసాల స్వరకల్పన చేసి పాడిన 'జగదభిరాముడు శ్రీరాముడె', 1966 లో విడుదలైన భక్త పోతన”లో జ్యోతీభారతిఅనే పద్యం, “వాగ్దానం” చిత్రంలో ‘శ్రీనగజాతనయం’ హరికథ ప్రారంభంలోని వినాయక స్తుతి, ఘంటసాల గానం చేసిన "భగవద్గీత"లోని దేహినోస్మిన్ యథాదేహే కౌమారం యౌవనంజరా’..  ఇవి కానడ రాగాధారములు. అలాగే, చక్రవాక రాగంలో ఘంటసాల స్వరపరచినవి పాడినవి ఎన్నోఉదాహరణకు: 'విధివంచితులై' (పాండవవనవాసము); 'ఏడుకొండలవాడ వేంకటారమణ' (పి.లీల, పెళ్ళిచేసిచూడు); 'నీ కొండకు నీవే రప్పించుకో' (భక్తిగీతం); 'ముక్కోటి దేవతలు' పాటలో 'నెల్లూరి సీమలో చల్లంగ శయనించు' (బావమరదళ్లు); 'సాదరారబ్ధ సంగీత సంభావనా సంభ్రమాలోల…' (శ్యామలా దండకంమాహాకవికాళిదాసు); 'మధుకైటభారి శ్రీహరి ప్రక్కనుండి' (వేంకటేశ్వర ప్రభాత ప్రార్థన) మొదలైనవి. కానడ-చక్రవాక రాగాలను మేళవించడం ద్వారా సృష్టింపబడిన విభిన్న నవరాగం “విజయానంద చంద్రిక”.
విజయానంద చంద్రిక
          చక్రవాక-కానడ రాగాలు మిళితమైన   సుస్వర ముక్తాఫలాన్ని విజయానందచంద్రిక అన్నారుచక్రవాకం 16వ మేళకర్తరాగంలోని ఏడుస్వరాలకు, కానడరాగంలోని (22వ మేళకర్తయైన ఖరహరప్రియ రాగ జన్యము) విభిన్నమైన ఋషభ గాంధారాలను మేళవించి, తొమ్మిది స్వరాల రాగంగా సృష్టింపబడినది విజయానంద చంద్రిక. ఊరికే తొమ్మిదిస్వరాలు కలిపితే విశేషరాగం కాదు. రాగానికి లక్షణముండాలి, ఒక ప్రత్యేకత ఉండాలి. ఆలాపనలో, స్వరాల నడకలో, పాట ప్రవహించే ధాటిలో కొత్తదనం ఉట్టి పడాలి. చక్రవాక రాగానికీ, కానడ రాగానికీ స్వరాలలో తేడా ఋషభ, గాంధారాలే. అయితే, చక్రవాక రాగంలో శుద్ధ ఋషభం (రి1) అంతర గాంధారాలు (గ3) రాగా, కానడరాగ స్వరాలలో చతుశృతి ఋషభము (రి2) మరియు సాధారణ గాంధారము (గ2) వస్తాయి. అనగా విజయానంద చంద్రికలో ,రి1,రి2,గ2,గ3,మ1,,ద2,ని2, తొమ్మిది స్వరాలు వస్తాయి
          అయితే, ఋషభ గాంధారాలు వేరుగానున్న రెండు రాగాలనే ఎందుకు ఎంపికచేశారు? ధైవత, నిషాదాలు వేరైన రాగాలను ఎందుకు వదలిపెట్టారు? అనగా తొమ్మిది స్వరాలలో ఒక్క తంత్రాంశమున్నది. ఋషభ గాంధార స్వరాలు మూర్చనలో ఆదిస్వరాలు. త్రిస్థాయి గానానికి వీలుగా ఉంటాయి. ఘంటసాలగారి గాత్రంలో ఋషభ గాంధార స్వరాలు మంద్ర, మధ్యమ మరియు తారాస్థాయిలో మనకు వినబడతాయి. ధైవత నిషాదాలు వేరుగానున్న రెండు రాగాలైతె తారాస్థాయికి పనికిరావు. అంటే, ధైవత నిషాదాలను మంద్ర-మధ్యమ స్థాయిలలో పలికినట్లు, తారస్థాయిలో పలకడం అసౌకర్యం గా వుంటుంది.  ఈ సముచిత స్వరాన్వేషణా నైపుణ్యం  ప్రశంసనీయం.
          “ప్రళయపయోధిజలే”, “ముక్కోటిదేవతలువంటి  రాగమాలికల ఆధారంగా స్వరపరచిన పాటలు ఎన్నో ఉన్నాయి. స్వరభేదమూ, అన్యస్వర ప్రయోగము గల పాటలూ ఉన్నాయి. అయితే రెండు రాగాలను ఆరోహణ-అవరోహణక్రమ పద్దతికి లోపములేక, రెండురాగాల పత్యేకతను అలాపనలో, గమకాలలో, స్వరప్రస్తారాలలో మనకు 'ఒకే రాగము' అనే అనుభూతిని కలిగించే విజయానంద చంద్రిక'నభూతో నభవిష్యతి' అను మాటకు తిరుగులేని తార్కాణం. ఘంటసాల పదిరోజులపాటు సతతాభ్యాసంతో పాటను సాధనచేసి పాడినారని చిత్రసీమలో ప్రాచుర్యంలోనున్న విషయము. మిళంలో కలైవాణన్” అనేపేరుతో విడుదలైన జయభేరి, రహస్యం చిత్రంలాగే ఆర్థికంగా విజయవంతంకాకపోయినా, సంగీతపరంగా శాశ్వత కీర్తిని సముపార్జించింది. సాహిత్య రచనలో మల్లాది రామకృష్ణ శాస్త్రి గారు, నాలుగుమాత్రల నడకలో త్రిశ్ర-పంచ గతులను ఇడిమి, రసిక+రాజతగు (3+5), వారము (5), కామా,(4,) అంటూ ఒక ప్రత్యేకతను తెచ్చి తకిట+తకతకిట అను మిశ్రజాతి లయాన్ని కూర్చి ఒక వైవిధ్యతను చూపించారు

గాయన విధానం
          తాను పాడబోయే రాగాన్ని సూచించే ఆరంభంలోని ఆలాపనదే ఒక విశేషం. ... అని, ఆధార షడ్జమంలో మొదలిడి, వెంటనే క్రిందికి దిగి, మంద్ర ధైవతపు స్పర్శతో పైకి పాకి, మూడవ స్థాయిలోకి వెళ్ళి, కానడ స్వరారోహణ గావించి తార పంచమాన్నితాకి, అకారమాలల అవరోహణగతిలో చక్రవాకరాగాన్ని చుట్టుకొనివచ్చి ముగింపుజేసే ఆలాపన భాగం సరిగ్గా 28 సెకనులు. గంటసేపు ఆలాపనజేసే శాస్త్రీయ గాయన పరిమాణాన్ని అర నిమిషంలో అనాయాసంగా అందించడమే ఒక అద్భుత ప్రయోగం.
          “రసికరాజ” పల్లవిని కానడ రాగ ఛాయల్లోనే పాడుతూ అకార విస్తారంలో కానడ రాగస్వరాల త్రిశ్రముల వక్రగతులతో చక్రవాక స్వరస్థానములను సంధించి, మళ్ళి కానడరాగ స్వరాలకు వచ్చి పల్లవిని అందుకోవడంలో రాగద్వయముల సంవహనము, ప్రత్యేక రాగదర్శన భావన కలుగజేయడమూ అనితరసాధ్యమైన సృష్టిఅనుపల్లవి లోనూ ఇదే రాగద్వయానుసంధానమూ, తత్సంబంధిత సంగతులతో కొనసాగి, చరణాశ్రయమైన స్వర ప్రస్తార, విస్తార, ముక్తాయ, ముక్తాఫలాల భాగం అమోఘం.
          స్వర ప్రస్తారములను ఆదితాళము యొక్క ఎనిమిది భాగములలో, ఏ స్వరము ఏ భాగంలో వస్తుందో, విశిష్టమైన ముక్కాలు ఎడుపుతో స్వరాలు ఎంత బిగిగా సాగుతాయో గమనించడానికి  రసికులకు వీలుగా ఉంటుందని, ఘంటసాల గారు పాడిన స్వరాలను తాళ-ఘాత క్రమంతో ఇక్కడ పొందుపరచడమైనది.



Thanks to Sri M.R.Chandra Mowli garu for providing video and audio files.


ఈ పాట చతుశ్ర జాతి, ఆదితాళ నిబద్ధము. మొదటిగతి (కాలం) లో ధృతము [ఘాతముతో మొదలుకొని తరువాత, చిటికెన వ్రేలు (కనిష్టిక), ఉంగరపు వ్రేలు (అనామిక), మధ్యమ వ్రేలు (మధ్యమ)] లో  నాలుగక్షరాలు, తరువాత అనుధృతములో నాలుగక్షరాలతో మొత్తము 8 అక్షరకాల ప్రమాణము. రెండవ గతిలో మాత్రకు రెండక్షరముల చొప్పున 16 అక్షర కాలముతో, మూడవగతిలో ఘాతానికి నాలుగక్షరముల చొప్పున 32 అక్షర కాలముతో నడిచే ఆదితాళ క్రమం విజ్ఞులకెరుకే. అయితే ఇక్కడి విశేషము ఏమిటంటే, క్లిష్టకరమైన తాళప్రక్రియ ఉపయోగించడం. పాటలోని  స్వర ప్రస్తారమంతా ముక్కాలు ఎడుపులో సాగుతుంది. అంటే మూడవగతియందు మొదటి ఘాతములోని నాలుగక్షరములలో, మూడక్షరములు వదలిన అది ముక్కాలు ఎడుపు. మిగిలిన నాలుగులో ఒకభాగము అనగా కాలుభాగముపైనే స్వరవిస్తారము మరియు, “నిన్ను తలచి” అను చరణభాగము నడుచును. ఎర్రటి అక్షరములు కానడ రాగచ్చాయలను సూచించును.


చిత్రం: జయభేరి (1959)

గానం:  ఘంటసాల

రచన:  మల్లాది రామకృష్ణశాస్త్రి

సంగీతం:  పెండ్యాల నాగేశ్వరరావు





ఆ…ఆ…

పల్లవి: రసికరాజ తగువారము కామా


రసికరాజ తగువారము కామా..ఆ..


ఆ..ఆ..ఆ...ఆ..ఆ..ఆ..


రసికరాజ తగువారము కామా…

అనుపల్లవి: అగడు సేయ తగవా...ఆ..


ఏలు దొరవు అరమరికలు యేల? యేల వేల సరసాల సురసాల


ఏలు దొరవు అరమరికలు యేల? 


యేల వేల సరసాల సురసాల యేలుదొరా...ఆ...ఆ..

చరణం: నిన్ను తలచి గుణగానము జేసి - 3 


దివ్యనామ మధుపానము జేసి, నిన్నుతలచి

1- పా; దపమగరిసా - నిన్నుతలచి

2- దనిపా నిద సనిపమగరిసరిసా, నిదనిసా,


నిదని సమగమపమ గమదని సనిపా...


మగమదా దనిసరి సరిమగా..మరిస నిసరిసా..


నిదనిసా నిపమపా మగరిసా -  నిన్ను తలచి

3- దనిద-దనిద-దనిదని-దసనిపమప గా-మా-పా


దనిస నిపమప గా-మా-దా; నిరిస నిపగమ దా-నీ-సా


గమరి సరిసా, సరిస నిసనీ, నిసని దనిదా, నిసని పనిపా, మగమ దనిసా


సరిస - నిసని - పనిప - మపమ - నిసని - పనిప - మపమ - గమగ


నిగరి సరిసనిస, సరిస నిసనిదని, నిసని పనిపమప, సనిప మగరిస

4- సససస సససస సనిదని సనిసస  సనిదని సనిదని


సనిసమ గరిసని, సనిసప మగరిస, సనిసని పమగరి


నినిని నినిని నిని, నినిని నినిని నిని, దదద దదద దద, దదద దదద దద


దదని దదని దదని దన్నీ  దన్నీ- దదని దదని దదని దన్నీ  దన్నీ


సని సమగమపమ గమనిద నిప్ప, 


గగగ-మమమ-దదద-నినిని-రిరిరి-గగగ-మమమ-రిరిరి-సనిసా,


గార్రీసాన్ని దాన్నీ స్సా -  గరిసనిదనిస్సా


ర్రీస్సాన్నీద్ద  నిద్దాన్నీ -  రిసనిదని సన్నీ


గామ్మాద్ద - మాద్దాన్ని - దాన్నీస్సరీ-


గార్రీస్సన్నీద - రీస్సాన్నీప్పామ్మ - గామాద్దాన్నిపా


గామ్మాదనిస - నిస్సారిసరి - రిప్పామ్మగమరీ


గరిసనిద - రిసనిపమ - గమదనిసా - 


రిసనిదని - సనిపమప - మగమదని


సనిపమప - సనిపమగ - పమగరిస,  

ముగింపు: నిన్ను తలచి గుణగానము జేసి, దివ్యగాన మధుపానము జేసి 


సారసాక్ష మనసా వచసా ..ఆ…ఆఆ…


సారసాక్ష మనసా వచసా, నీ సరస జేరగనె సదా వేదనా…


ఏలు దొరవు అరమరికలు యేల, ఏల వేల సరసాల సురసాల ఏలుదొరా..ఆ…


Notations

విన్నపము

ఘంటసాల మాస్టారి పాటలు, పద్యాలు, శ్లోకాల సాహిత్యాన్ని సేకరించి అభిమానులందరికి అందించాలనే చిన్న తాపత్రయం ఈ 'ఘంటసాల" బ్లాగు ఉద్దేశం. ఏవైనా పొరపాట్లు దొర్లి వుంటే ఆయా పోస్టుల దిగువన గాని, లేదా ఇ-లేఖ ద్వారా గాని తెలియజేయగలరు. నా ఇ-లేఖ చిరునామా: suryvulimiri@gmail.com

మాస్టారు పాడిన నేరు చిత్రాలు

చి-అంతస్తులు-1965 (4) చి-అంతా మనవాళ్ళే-1954 (1) చి-అందం కోసం పందెం-1971 (2) చి-అగ్గి బరాటా-1966 (1) చి-అత్తా ఒకింటి కోడలే-1958 (1) చి-అన్నపూర్ణ-1960 (1) చి-అప్పుచేసి పప్పుకూడు-1959 (5) చి-అమరశిల్పి జక్కన్న-1964 (2) చి-అమాయకుడు-1968 (1) చి-ఆడ పెత్తనం-1958 (2) చి-ఆత్మగౌరవం-1966 (1) చి-ఆనందనిలయం-1971 (1) చి-ఆప్తమిత్రులు-1963 (1) చి-ఆరాధన-1962 (2) చి-ఆస్తిపరులు-1966 (1) చి-ఇద్దరు పెళ్ళాలు-1954 (1) చి-ఇద్దరు మిత్రులు-1961 (3) చి-ఉమాచండీగౌరీశంకరుల కధ-1968 (1) చి-ఉమాసుందరి-1956 (3) చి-ఉయ్యాల జంపాల-1965 (1) చి-ఉషాపరిణయం-1961 (1) చి-ఋష్యశృంగ-1961 (1) చి-ఏకవీర-1969 (1) చి-కనకదుర్గ పూజా మహిమ-1960 (2) చి-కన్నకొడుకు-1973 (1) చి-కన్యాశుల్కం-1955 (2) చి-కలసివుంటే కలదుసుఖం-1961 (2) చి-కాంభోజరాజుకథ-1967 (1) చి-కాళహస్తి మహత్మ్యం-1954 (10) చి-కీలుగుఱ్ఱం-1949 (4) చి-కుంకుమ రేఖ-1960 (1) చి-కులగౌరవం-1972 (1) చి-కృష్ణ లీలలు-1959 (3) చి-కృష్ణప్రేమ-1961 (3) చి-కొడుకు కోడలు-1972 (1) చి-గాలిమేడలు-1962 (2) చి-గుండమ్మకథ-1962 (1) చి-గుడిగంటలు-1964 (1) చి-గుణసుందరి కథ-1949 (1) చి-గులేబకావళి కథ-1962 (4) చి-గృహప్రవేశము-1946 (1) చి-గృహలక్ష్మి-1967 (3) చి-చండీరాణి-1953 (1) చి-చంద్రహారం-1954 (3) చి-చంద్రహాస-1965 (1) చి-చరణదాసి-1956 (2) చి-చింతామణి-1956 (1) చి-చిట్టి తమ్ముడు-1962 (1) చి-చిలకా-గోరింక-1966 (1) చి-చివరకు మిగిలేది!-1960 (1) చి-చెంచు లక్ష్మి-1958 (1) చి-జగదేకవీరుని కథ-1961 (3) చి-జయం మనదే-1956 (1) చి-జయభేరి-1959 (3) చి-జయసింహ-1955 (3) చి-జరిగిన కథ-1969 (1) చి-జీవన తరంగాలు-1973 (1) చి-జైజవాన్‌-1970 (1) చి-టైగర్ రాముడు-1962 (1) చి-డా.ఆనంద్-1966 (1) చి-డా.చక్రవర్తి-1964 (1) చి-తెనాలి రామకృష్ణ-1956 (5) చి-తేనె మనసులు-1965 (1) చి-తోడికోడళ్ళు-1957 (1) చి-తోడికోడళ్ళు-1977 (1) చి-దీపావళి-1960 (2) చి-దేవకన్య-1968 (1) చి-దేవత-1965 (1) చి-దేవదాసు-1953 (1) చి-దేవాంతకుడు-1960 (1) చి-దేశద్రోహులు-1964 (1) చి-దొరికితే దొంగలు (1) చి-ద్రోహి-1948 (1) చి-ధర్మదాత-1970 (1) చి-ధర్మాంగద-1949 (1) చి-నమ్మినబంటు-1960 (1) చి-నర్తనశాల-1963 (2) చి-నలదమయంతి-1957 (1) చి-నవగ్రహపూజా మహిమ-1964 (1) చి-నాదీ ఆడజన్మే-1965 (1) చి-నిరుపేదలు-1954 (1) చి-నిర్దోషి-1951 (1) చి-నిర్దోషి-1967 (1) చి-పరమానందయ్య శిష్యుల కథ-1966 (2) చి-పరోపకారం-1953 (2) చి-పల్నాటి యుద్ధం-1947 (3) చి-పల్నాటి యుద్ధం-1966 (1) చి-పల్లెటూరి పిల్ల-1950 (1) చి-పల్లెటూరు-1952 (4) చి-పవిత్ర బంధం-1971 (1) చి-పవిత్ర హృదయాలు-1971 (1) చి-పసుపు కుంకుమ-1955 (1) చి-పాండవ వనవాసం-1965 (5) చి-పాండురంగ మహత్మ్యం-1957 (1) చి-పాతాళ భైరవి-1951 (1) చి-పిచ్చి పుల్లయ్య-1953 (1) చి-పిడుగు రాముడు-1966 (1) చి-పూజాఫలం-1964 (1) చి-పెండ్లి పిలుపు-1961 (1) చి-పెద్ద మనుషులు-1954 (2) చి-పెళ్ళి కాని పిల్లలు-1961 (2) చి-పెళ్ళి చేసి చూడు-1952 (3) చి-పెళ్ళి సందడి-1959 (1) చి-పెళ్ళినాటి ప్రమాణాలు-1958 (3) చి-పేదరాశి పెద్దమ్మ కథ-1968 (2) చి-పొట్టి ప్లీడరు-1966 (1) చి-ప్రపంచం-1950 (1) చి-ప్రమీలార్జునీయం-1965 (2) చి-ప్రియురాలు-1952 (1) చి-ప్రేమ నగర్-1971 (1) చి-ప్రేమ-1952 (1) చి-బంగారు గాజులు-1968 (1) చి-బండ రాముడు-1959 (1) చి-బందిపోటు-1963 (1) చి-బడి పంతులు-1972 (1) చి-బభ్రువాహన-1964 (3) చి-బలే బావ-1957 (1) చి-బాల భారతం-1972 (1) చి-బాలనాగమ్మ-1959 (4) చి-బాలభారతం-1972 (1) చి-బాలరాజు కథ-1970 (1) చి-బాలరాజు-1948 (2) చి-బాలసన్యాసమ్మ కథ-1956 (1) చి-బావమరదళ్ళు-1961 (1) చి-బికారి రాముడు-1961 (1) చి-బొబ్బిలి యుద్ధం-1964 (1) చి-బ్రతుకుతెరువు-1953 (1) చి-భక్త అంబరీష-1959 (2) చి-భక్త జయదేవ-1961 (1) చి-భక్త తుకారాం-1973 (3) చి-భక్త రఘునాథ్-1960 (2) చి-భక్త రామదాసు-1964 (1) చి-భక్త శబరి-1960 (1) చి-భట్టి విక్రమార్క-1960 (1) చి-భలే అమ్మాయిలు-1957 (1) చి-భాగ్యదేవత-1959 (1) చి-భాగ్యరేఖ-1957 (1) చి-భామా విజయం-1967 (2) చి-భీమాంజనేయ యుద్ధం-1966 (4) చి-భీష్మ-1962 (5) చి-భూకైలాస్-1958 (4) చి-భూలోకంలో యమలోకం-1966 (1) చి-మంచి మనసుకు మంచి రోజులు-1958 (1) చి-మంచి మనసులు-19 (1) చి-మంచిరోజులు వచ్చాయి-1972 (1) చి-మనదేశం-1949 (3) చి-మనసు మమత (1) చి-మనుషులు-మమతలు-1965 (1) చి-మరపురాని కథ-1967 (2) చి-మర్మయోగి-1964 (1) చి-మల్లీశ్వరి-1951 (3) చి-మహాకవి కాళిదాదు-1960 (2) చి-మహామంత్రి తిమ్మరుసు-1962 (3) చి-మాయాబజార్-1957 (3) చి-మూగ మనసులు-1964 (2) చి-మోహినీ భస్మాసుర-1966 (1) చి-యశొద కృష్ణ-1975 (1) చి-యోగి వేమన-1947 (1) చి-రంగుల రాట్నం-1967 (1) చి-రక్త సిందూరం-1967 (1) చి-రక్షరేఖ-1949 (1) చి-రణభేరి-1968 (2) చి-రహస్యం-1967 (2) చి-రాజ మకుటం-1960 (1) చి-రాజకోట రహస్యం-1971 (2) చి-రాజు పేద-1954 (2) చి-రాము-1968 (2) చి-రుణానుబంధం-1960 (1) చి-రేణుకాదేవి మహాత్మ్యం-1960 (1) చి-రోజులు మారాయి-1955 (1) చి-లక్ష్మమ్మ-1950 (2) చి-లక్ష్మీ కటాక్షం-1970 (2) చి-లవకుశ-1963 (1) చి-వదినగారి గాజులు-1955 (1) చి-వరుడు కావాలి-1957 (1) చి-వాగ్దానం-1961 (3) చి-వారసత్వం-1964 (2) చి-వాల్మీకి-1963 (1) చి-విచిత్ర కుటుంబం-1969 (2) చి-విజయం మనదే-1970 (1) చి-వినాయక చవితి-1957 (5) చి-విమల-1960 (2) చి-విష్ణుమాయ-1963 (1) చి-వీర కంకణం-1957 (2) చి-వీరాంజనేయ-1968 (2) చి-వెలుగు నీడలు-1961 (2) చి-వెలుగునీదలు-1961 (1) చి-శకుంతల-1966 (1) చి-శభాష్ పాపన్న-1972 (1) చి-శభాష్ రాజా-1961 (1) చి-శభాష్ రాముడు-1959 (1) చి-శాంతి నివాసం-1960 (1) చి-శోభ-1958 (1) చి-శ్రీ గౌరీ మహత్మ్యం-1956 (4) చి-శ్రీ వేంకటేశ్వర వైభవం-1971 (1) చి-శ్రీ సత్యనారాయణ మహత్యం-1964 (2) చి-శ్రీ సింహాచలక్షేత్ర మహిమ-1965 (1) చి-శ్రీకాకుళ ఆంధ్ర మహావిష్ణువు కథ-1966 (1) చి-శ్రీకాకుళ ఆంధ్రమహావిష్ణువు కథ-1966 (1) చి-శ్రీకృష్ణ కుచేల-1961 (2) చి-శ్రీకృష్ణ తులాభారం-1966 (1) చి-శ్రీకృష్ణ పాండవీయం-1966 (3) చి-శ్రీకృష్ణ విజయం-1971 (1) చి-శ్రీకృష్ణమాయ-1958 (2) చి-శ్రీకృష్ణార్జున యుద్ధం-1963 (1) చి-శ్రీవేంకటేశ్వర మహత్మ్యం-1960 (1) చి-శ్రీవేంకటేశ్వర వైభవం-1971 (2) చి-షావుకారు-1950 (2) చి-సంతానం-1955 (5) చి-సంపూర్ణ రామాయణం-1972 (4) చి-సంసారం-1950 (3) చి-సతీ అనసూయ-1957 (2) చి-సతీ సక్కుబాయి-1965 (3) చి-సతీ సులోచన-1961 (2) చి-సత్య హరిశ్చంద్ర-1965 (2) చి-సప్తస్వరాలు-1969 (1) చి-సారంగధర-1957 (2) చి-సీతారామ కల్యాణం-1961 (2) చి-సుమంగళి-1965 (1) చి-స్వప్న సుందరి-1950 (3) చి-స్వర్గసీమ-1945 (1) చి-స్వర్ణ మంజరి-1962 (1) చి-హంతకులొస్తున్నారు జాగ్రత్త-1966 (1) చి-హరిశ్చంద్ర-1956 (2)

సహగాయనీ గాయకులు

గా-ఎ.పి.కోమల తో (3) గా-ఎం.వి.రాజమ్మ తో (1) గా-ఎస్.జానకి తో (5) గా-గానసరస్వతి తో (1) గా-గోపాలరత్నం తో (1) గా-ఘంటసాల (79) గా-ఘంటసాల-పి.సుశీల (3) గా-ఘంటసాల-బృందం (5) గా-జమునారాణి తో (2) గా-జి.వరలక్ష్మి తో (1) గా-జిక్కి తో (1) గా-జిక్కీ తో (4) గా-జిక్కీ-బాలసరస్వతి తో (1) గా-జిక్కీతో (5) గా-పలువురి తో (1) గా-పి.కన్నాంబ తో (1) గా-పి.బి.శ్రీనివాస్ తో (3) గా-పి.భానుమతి తో (11) గా-పి.లీల తో (21) గా-పి.సుశీల తో (49) గా-పి.సుశీల-బృందంతో (2) గా-పిఠాపురం తో (1) గా-బాలసరస్వతి తో (3) గా-బృందం తో (35) గా-బృందంతో (2) గా-బెంగుళూరు లత తో (1) గా-బెజవాడ రాజరత్నం తో (2) గా-భానుమతి-పిఠాపురం తో (1) గా-మాధవపెద్ది (5) గా-రాధాజయలక్ష్మి తో (2) గా-రేణుక తో (1) గా-లతా మంగేష్కర్ తో (1) గా-వి.జె.వర్మతో (1) గా-వి.సరళ తో (2) గా-శరావతి తో (1) గా-శోభారాణితో (2) గా-శ్రీదేవి తో (1) గా-సరోజిని తో (1) గా-సి.కృష్ణవేణి తో (2) గా-సుందరమ్మ తో (1) గా-సుశీల-బృందం తో (1)

మాస్టారి పాటల సంగీత దర్శకులు

స-విజయభాస్కర్ (1) సం -A.M.రాజా (1) సం- ఘంటసాల (1) సం-అద్దేపల్లి (1) సం-అశ్వత్థామ (4) సం-అశ్వద్ధామ (1) సం-ఆదినారాయణ రావు (5) సం-ఆదినారాయణరావు (2) సం-ఆర్.గోవర్ధనం (2) సం-ఆర్.సుదర్శనం (2) సం-ఆర్.సుదర్శనం-ఆర్.గోవర్ధనం (1) సం-ఎం.రంగారావు (1) సం-ఎల్.మల్లేశ్వరరావు (3) సం-ఎస్.పి.కోదండపాణి (12) సం-ఓగిరాల (1) సం-ఓగిరాల-అద్దేపల్లి (2) సం-ఓగిరాల-టి.వి.రాజు (4) సం-కె.ప్రసాదరావు (1) సం-కె.వి. మహదేవన్ (2) సం-కె.వి.మహదేవన్ (15) సం-గాలి పెంచల (6) సం-ఘంటసాల (79) సం-జె.వి.రాఘవులు (1) సం-జోసెఫ్-విజయాకృష్ణమూర్తి (2) సం-జోసెఫ్.వి.కృష్ణమూర్తి (1) సం-టి.ఆర్.పాప (1) సం-టి.ఎం.ఇబ్రహీం (1) సం-టి.చలపతిరావు (9) సం-టి.జి.లింగప్ప (3) సం-టి.వి.రాజు (31) సం-నాగయ్య-ఓగిరాల (1) సం-నాగయ్య-తదితరులు (1) సం-పామర్తి (5) సం-పామర్తి-సుధీర్ ఫడ్కె (1) సం-పామర్తి-సుధీర్ ఫడ్కే (1) సం-పి.శ్రీనివాస్ (2) సం-పెండ్యాల (38) సం-బాబురావు (1) సం-బాలాంత్రపు (1) సం-బి.గోపాలం (2) సం-బి.శంకర్ (1) సం-మణి-పూర్ణానంద (1) సం-మల్లేశ్వరరావు (1) సం-మాస్టర్ వేణు (12) సం-ముగ్గురు దర్శకులు (2) సం-రాజన్‌-నాగేంద్ర (2) సం-రాజు-లింగప్ప (2) సం-రాజేశ్వరరావు-హనుమంతరావు (1) సం-రామనాథన్‌ (3) సం-రామనాథన్‌-పామర్తి (1) సం-విజయా కృష్ణమూర్తి (3) సం-విశ్వనాథన్‌-రాఘవులు (1) సం-విశ్వనాథన్‌-రామ్మూర్తి (5) సం-వై.రంగారావు (1) సం-సర్దార్ మల్లిక్ - పామర్తి (1) సం-సాలూరు (44) సం-సాలూరు-గోపాలం (1) సం-సి. ఆర్. సుబ్బరామన్ (1) సం-సుదర్శనం-గోవర్ధనం (12) సం-సుబ్బయ్యనాయుడు (2) సం-సుబ్బురామన్ (1) సం-సుబ్బురామన్‍-విశ్వనాథన్ (1) సం-సుసర్ల (18) సం-హనుమంతరావు (2) సం-MSV-రామ్మూర్తి-పామర్తి (1)

మాస్టారి పాటల రచయితలు

ర-అనిసెట్టి (13) ర-అనిసెట్టి-పినిసెట్టి (1) ర-ఆత్రేయ (18) ర-ఆదినారాయణ రావు (1) ర-ఆరుద్ర (39) ర-ఉషశ్రీ (1) ర-ఎ.వేణుగోపాల్ (1) ర-కాళిదాసు (3) ర-కాళ్ళకూరి (1) ర-కొసరాజు (17) ర-కోపల్లి (1) ర-గబ్బిట (2) ర-గోపాలరాయ శర్మ (1) ర-ఘంటసాల (1) ర-చేమకూర. (1) ర-జంపన (2) ర-జయదేవకవి (1) ర-జాషువా (1) ర-జి.కృష్ణమూర్తి (3) ర-తాండ్ర (1) ర-తాపీ ధర్మారావు (8) ర-తిక్కన (2) ర-తిరుపతివెంకటకవులు (1) ర-తోలేటి (12) ర-దాశరథి (8) ర-దీక్షితార్ (1) ర-దేవులపల్లి (3) ర-నార్ల చిరంజీవి (1) ర-పరశురామ్‌ (1) ర-పాలగుమ్మి పద్మరాజు (3) ర-పింగళి (26) ర-బమ్మెఱ పోతన (2) ర-బాబ్జీ (1) ర-బాలాంత్రపు (3) ర-బైరాగి (1) ర-భాగవతం (1) ర-భావనారాయణ (1) ర-భుజంగరాయ శర్మ (1) ర-మల్లాది (8) ర-ముద్దుకృష్ణ (3) ర-రాజశ్రీ (2) ర-రామదాసు (1) ర-రావులపర్తి (1) ర-రావూరి (1) ర-వసంతరావు (1) ర-వారణాసి (2) ర-విజికె చారి (1) ర-వీటూరి (4) ర-వేణు (1) ర-వేములపల్లి (1) ర-శ్రీశ్రీ (28) ర-సదాశివ బ్రహ్మం (9) ర-సముద్రాల జూ. (20) ర-సముద్రాల సీ. (42) ర-సి.నా.రె. (2) ర-సినారె (24) ర-సుంకర (1) ర-సుంకర-వాసిరెడ్డి (1) ర-సుబ్బారావు (1) రచన-ఘంటసాల (1) రచన-దాశరధి (2) రచన-దేవులపల్లి (2) రచన-పానుగంటి (1) రచన-పింగళి (2) రచన-బలిజేపల్లి (1) రచన-సముద్రాల సీ. (1)